Από τον Λουτσένα στην Σοβιετική Σχολή (Μέρος Α')

Το σκάκι, όπως το ξέρουμε και το παίζουμε σήμερα, έχει μια ιστορία περίπου 500 ετών. Ήταν γύρω στο 1500 όταν έγιναν οι τελευταίες αλλαγές στην ονομασία και στις κινήσεις των κομματιών και καθιερώθηκαν οι κανονισμοί του παιχνιδιού. Αν κανείς αναζητήσει όμως τις απαρχές του παιχνιδιού, θα πρέπει να  «ταξιδέψει» πολλούς αιώνες πίσω. Στρατηγικά παιχνίδια τα οποία παίζονταν σε τετράγωνο ταμπλό υπήρχαν σε πολλούς λαούς εδώ και περίπου 5000 χρόνια, γύρω δηλαδή στο 3000 π.Χ. Υπάρχουν απεικονίσεις τέτοιων παιχνιδιών σε Αιγυπτιακές παραστάσεις που χρονολογούνται εκεί γύρω. Στην Αρχαία Ελλάδα δε, παίζονταν ένα τέτοιο παιχνίδι, το οποίο ονομάζονταν «πεσσοί» (ακόμα και σήμερα λέμε πολλές φορές «πεσσούς» τα σκακιστικά κομμάτια), παραστάσεις του οποίου σώζονται σε αμφορείς. Φυσικά αυτά τα παιχνίδια, μονάχα μακρινή συγγένεια έχουν με το σκάκι. Αποτελούν προδρόμους ουσιαστικά του παιχνιδιού, το οποίο είναι επιβεβαιωμένο πια ότι μας έρχεται από την ανατολή, αν και ακόμη διίστανται οι απόψεις για το αν είναι τελικά η Ινδία ή η Περσία η χώρα προέλευσης του. Ορισμένοι μελετητές αναφέρουν και την Κίνα ως πιθανή χώρα αρχικής προέλευσης. Σε παλαιά Ινδικά χειρόγραφα, το παιχνίδι εμφανίζεται με την ονομασία «τσατούραγκα» που στα ινδικά σημαίνει «τετραμερής», όπως δηλαδή ονομάζονταν ο Ινδικός στρατός που αποτέλεσε το πρότυπο κατ’ αυτήν την θεωρία για την δημιουργία των πρώτων σκακιστικών κομματιών. Άρματα, ίπποι, ελέφαντες και στρατιώτες (τα 4 μέρη του στρατού), οδηγούμενα από έναν βασιλιά, αυτά ήταν τα πρώτα κομμάτια. Από την άλλη, η «υποψηφιότητα» της Περσίας έρχεται να υποστηριχτεί από τις πιο διαδεδομένες σκακιστικές λέξεις «ΣΑΧ» και «ΜΑΤ», οι οποίες είναι βέβαια περσικές και σημαίνουν πολύ απλά «βασιλιάς» (Σάχης) και «νεκρός» (ματ). Ο βασιλιάς είναι νεκρός. Σαχ – ματ!

Για να προχωρήσουμε με ιστορικά δεδομένα, το σκάκι με την αραβική πια ονομασία του (σατράνζ) μεταφέρεται στην Ευρώπη γύρω στο 650. Οι Μαυριτανοί το φέρνουν στην Ισπανία και οι Σαρακηνοί στην Σικελία και στο Βυζάντιο. Από κει, διαδίδεται στην κεντρική Ευρώπη, αλλά και στη Ρωσία και τις Βαλτικές χώρες. Μέχρι τον 10^ο αιώνα, οι Άραβες είναι αυτοί που κυριαρχούν στο παιχνίδι. Στην ιστορία έμειναν επίσης τα σκακιστικά προβλήματα των Αράβων συνθετών, οι λεγόμενες «μανσούβες». Στα πρώτα χρόνια τις διάδοσης του παιχνιδιού στην Ευρώπη, το σκάκι παίζονταν κυρίως από τις ανώτερες τάξεις.

ΛΟΥΤΣΕΝΑ, ΡΟΥΙ ΛΟΠΕΖ ΚΑΙ ΡΟΜΑΝΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

Έμποροι και ταξιδευτές διαδίδουν το παιχνίδι σε όλη την Ευρώπη, το οποίο αρχίζει να περνάει και στα λαϊκά στρώματα. Περίπου στα 1475 γίνονται οι τελευταίες αλλαγές στις φιγούρες, στις κινήσεις και τους κανονισμούς και έτσι το σκάκι περνάει στην σύγχρονη μορφή του. Το 1495 εκδίδεται το πρώτο σκακιστικό βιβλίο στην Ισπανία! Δυστυχώς δεν σώζεται πια.

Το 1497 εκδίδεται το σύγγραμμα του Λουίς Λουτσένα «Πραγματεία για τον έρωτα και την τέχνη του σκακιού» και πάλι στην Ισπανία. Όπως φανερώνει ο τίτλος του, δεν επρόκειτο για αμιγώς σκακιστικό βιβλίο, ωστόσο θεωρείται το πρώτο (τουλάχιστον από αυτά που σώζονται). Ο Λουτσένα ήταν σπουδαστής στη Σαλαμάνκα όταν έγραψε το βιβλίο, το σκακιστικό τμήμα του οποίου περιέχει 150 προβλήματα και αναλύσεις (προφανώς πρωτόλειες φυσικά) 10 ανοιγμάτων! Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός αυτό, διότι δείχνει ότι οι παίχτες του σκακιού είχαν αρχίσει ήδη να προσπαθούν να συστηματοποιήσουν το παιχνίδι. Ιδιαίτερα στην αρχική φάση (στο άνοιγμα) είχαν καταλάβει ότι οι κινήσεις πρέπει να γίνουν με μια συνοχή και να διέπονται από ένα γενικότερο σχέδιο, διαφορετικά οι παίχτες θα έφταναν στο μέσο της παρτίδας με κομμάτια ατάκτως ερριμμένα, χωρίς σαφές πλάνο και στόχους.

Ο Λουτσένα ήταν γιος πρεσβευτή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ταξιδέψει σε πολλές χώρες. Όπως ο ίδιος αναφέρει στο βιβλίο του, τα ανοίγματα αυτά τα σημείωσε στα ταξίδια του και ήταν ακριβώς αυτά που χρησιμοποιούνταν ευρέως στην εποχή του. Φυσικά η ανάλυση περιέχει λάθη, ακόμα και στοιχειώδη, αλλά αυτό δεν είναι τόσο σημαντικό. Το ουσιώδες είναι ότι αρχίζει η συστηματική προσπάθεια κατανόησης και ανάλυσης του παιχνιδιού.

Ένα από τα ανοίγματα που εμφανίζονται στο σύγγραμμα του Λουτσένα είναι και η Γαλλική άμυνα (1.ε4 ε6).  Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι ένα από τα σπουδαιότερα ανοίγματα μέχρι τις μέρες μας, για το οποίο η θεωρία συνεχίζει να ψάχνει και να ανακαλύπτει πράγματα ακόμα και τώρα, παίζονταν (στις αρχικές κινήσεις τουλάχιστον) πριν από 500 και πλέον χρόνια! Το όνομα της βέβαια, το πήρε πολύ αργότερα. Το 1834 το Παρίσι με το Λονδίνο (ομάδες σκακιστών από τις δύο πόλεις) έπαιξαν ένα ματς αλληλογραφίας μεταξύ τους. Η επιτυχής χρησιμοποίηση του ανοίγματος αυτού από τους Παριζιάνους σκακιστές, έδωσε στο άνοιγμα το όνομα «Γαλλική άμυνα».

Ένας άλλος Ισπανός σκακιστής, ο Ρουί Λοπέζ ντε Σεγκούρα, γράφει ένα ακόμα σκακιστικό σύγγραμμα το 1561. Ο Ρουί Λοπέζ απέκτησε φήμη για την σκακιστική του δεινότητα και μαζί την εύνοια του βασιλιά Φιλίππου του Β’. Το σκάκι εκείνη την εποχή παίζονταν κυρίως στις βασιλικές αυλές. Το 1560 επισκέφθηκε τη Ρώμη όπου και θριάμβευσε επί των ισχυρότερων Ιταλών σκακιστών. Εκεί, όπως ο ίδιος αναφέρει, ανακάλυψε ένα σκακιστικό βιβλίο του Ιταλού Νταμιάνο και θέλησε να απαντήσει σε αυτό, γράφοντας το δικό του, ένα χρόνο αργότερα. Έχουμε λοιπόν, την πρώτη σκακιστική θεωρητική διαμάχη!

Στο βιβλίο του, ο Λοπέζ δίνει μερικά ανοίγματα που δεν είχαν ως τότε εξεταστεί. Σημαντικότερα απ’ αυτά είναι το γκαμπί του βασιλιά (1.e4 e5, 2. f4) και η Ισπανική παρτίδα ή άνοιγμα «Ρουί Λοπέζ» (1.e4 e5 2. Nf3 Nc6 3. Bb5). 

Η βασική θέση του ανοίγματος Ρουί Λοπέζ. 

Ακόμη και σήμερα εμφανίζεται και με τα δύο ονόματα. Και τα δύο ανοίγματα έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην ανάπτυξη του παιχνιδιού. Το γκαμπί του βασιλιά κυρίως κατά την ρομαντική περίοδο και η Ισπανική παρτίδα σε όλη την διάρκεια της σύγχρονης ιστορίας του σκακιού, καθώς μέχρι και σήμερα είναι ένα από τα δημοφιλέστερα και πιο πολύπλοκα ανοίγματα, με την θεωρητική διαμάχη γύρω από αυτήν να μαίνεται. Είναι ένα άνοιγμα που μόνο τυπικά ανήκει στα ανοικτά ανοίγματα (καθώς ξεκινάει με 1e4 e5), αλλά είναι στην ουσία πολύ διαφορετικό απ’ αυτά, με πλούσιο στρατηγικό περιεχόμενο.  Η εξέλιξη της, βοήθησε τόσο στην κατανόηση του τακτικού παιχνιδιού, όσο και του παιχνιδιού θέσεων (ποζισιονέλ).  Μέχρι το 1858 η Ισπανική δεν ήταν αρκετά δημοφιλής. Τα ανοικτά ανοίγματα και τα γκαμπί κυριαρχούσαν λόγω της κυριαρχίας της ρομαντικής σχολής, που πρέσβευε άμεση επίθεση με κάθε κόστος. Μετά το ματς όμως Μόρφυ – Άντερσεν του 1858 η Ισπανική αρχίζει να γίνεται το δημοφιλέστερο άνοιγμα. Τα λευκά με την κίνηση 3. Βb5, δεν στοχεύουν σε άμεση επίθεση, όπως ας πούμε με το Bc4 της Ιταλικής, που στοχεύει κατευθείαν στο αδύνατο f7. Υπονομεύουν όμως αμέσως το μαύρο κέντρο. Στα 1900 η Ισπανική είχε τη φήμη του καλύτερου ανοίγματος για τα λευκά. Κι όχι μόνο αυτό. Στους παίχτες με τα μαύρα είχε επικρατήσει ο λεγόμενος «ισπανικός τρόμος». Πώς να αντιμετωπιστεί ο «ισπανικός αξιωματικός» στο b5, που απειλούσε να καταστρέψει το μαύρο κέντρο εν τη γεννέση του; Αργότερα βρέθηκαν βέβαια σπουδαίες άμυνες για τα μαύρα, τα οποία πια δεν έχουν κανένα λόγο να αντιμετωπίζουν με δέος την «ισπανική παρτίδα». (Κανένα άνοιγμα δεν κερδίζει και κανένα δεν χάνει από μόνο του, έλεγε κάποιος μεγάλος μετρ). Μην ξεχνάμε ότι ο Βλάντιμιρ Κράμνικ παίζοντας με τα μαύρα την άμυνα Βερολίνου εναντίον της Ισπανικής, πήρε τον τίτλο από τον Γκάρι Κασπάροβ το 2000. Προχωρήσαμε όμως πολύ μπροστά. Ώρα να γυρίσουμε και πάλι πίσω.

Στα μέσα του 17^ου αιώνα, κάνει την εμφάνιση της η πρώτη σκακιστική σχολή.

Είναι η ρομαντική σχολή (ή σχολή της αναγέννησης). Ως σχολή, εννοούμε μια ομάδα σκακιστών με κοινές αντιλήψεις, οι οποίοι δημιουργούν κοινή παράδοση. Στη σχολή αυτή, κυριαρχούν τα ιπποτικά ιδεώδη για κυριαρχία του πνεύματος πάνω στην ύλη. Φυσικό είναι να είναι στην πρώτη γραμμή οι θυσίες. Οι ρομαντικοί σκακιστές θυσιάζουν, καθώς θέλουν να επικρατήσουν με υλικό λιγότερο έναντι του αντιπάλου τους. Αυτό αποτελεί γι’ αυτούς το θρίαμβο του πνεύματος.

(Γκαμπί του Έβανς. Το λευκό b4 θυσιάζεται για να αλλάξει διαγώνιο ο μαύρος αξιωματικός και να παιχθεί με τέμπο η κίνηση c3)

Κυριότεροι εκπρόσωποι της ρομαντικής σχολής είναι οι Ισπανοί Λουίς Λουτσένα και Ρούι Λόπεζ και οι Ιταλοί Νταμιάνο, Πάολο Μπόι, Λεονάρντο, Πολέριο και Γιοακίνο Γκρέκο, ενώ τα ανοίγματα που χρησιμοποιούν είναι κυρίως το γκαμπί του βασιλιά και το γκαμπί του Έβανς, αλλά και η Ιταλική παρτίδα (1.e4 e5, 2.Nf3 Nc6, 3. Bc4 Bc5).

Ιταλική παρτίδα

Η ρομαντική αντίληψη κυριαρχεί ως το 1850, φτάνοντας στο απόγειο της με τον Γερμανό Άντολφ Άντερσεν (ξεχωριστό αφιέρωμα στον Άντερσεν θα υπάρξει σε επόμενο μέρος). Είχαν όμως ήδη φυτευτεί οι σπόροι που θα την ανέτρεπαν. Η Γαλλική σχολή, με κύριο εκπρόσωπο τον Φρανσουά Αντρέ Ντενικάν Φιλιντόρ και η Αγγλική (ως συνέχεια της Γαλλικής) γύρω από τον άξονα του Στάουντον, είχαν ρίξει ήδη αυτούς τους σπόρους, που φύτρωσαν τελικά στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού και μετουσιώθηκαν στο πρόσωπο ενός ιδιοφυούς νεαρού από τον Νέο Κόσμο, του Πολ Μόρφι.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα με την σειρά.

Για την ρομαντική σχολή το ιδεώδες ήταν η γρήγορη επίθεση εναντίον του αντίπαλου βασιλιά. Χωρίς καλά καλά να αναπτυχθούν οι δυνάμεις, οι ρομαντικοί σκακιστές εφορμούσαν γκρεμίζοντας τις γέφυρες πίσω τους. Τα πιόνια φυσικά δεν είχαν καμιά αξία, αποτελούσαν απλώς εμπόδιο και έπρεπε να φύγουν απ’ τη μέση για να ανοίξουν γραμμές στα κομμάτια. Οι θυσίες επιβάλλονταν, ενώ ήταν απρέπεια εκ μέρους του αντιπάλου αν δεν αποδεχόταν τη θυσία ή το γκαμπί. Το επίπεδο της άμυνας ήταν ανύπαρκτο, ενώ ούτε λόγος φυσικά για βαθύτερο στρατηγικό σχέδιο. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Κασπάροβ, ο τρόπος αυτός παιχνιδιού μοιάζει με τον τρόπο που θα έπαιζαν σήμερα δύο αρχάριοι, κάποιοι που μόλις έμαθαν τις κινήσεις. Σαχ με την πρώτη ευκαιρία, πρόωρη έξοδος της βασίλισσας και ορμητική επίθεση χωρίς πρώτα να έχουν αναπτυχθεί τα κομμάτια.

ΦΙΛΙΝΤΟΡ ΚΑΙ ΓΑΛΛΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

«Τα πιόνια είναι η ψυχή της παρτίδας!»

Φιλιντόρ

Το 1749 στη Γαλλία, ένας μουσικός και σκακιστής από χόμπι δημοσιεύει ένα βιβλίο με τίτλο «Ανάλυση του παιχνιδιού του σκακιού». Το όνομα του ήταν Φρανσουά Αντρέ Ντενικάν Φιλιντόρ. Ο Φιλιντόρ ήταν επιφανής μουσικός στην Γαλλία, από τους πρωτεργάτες και στυλοβάτες της κωμικής όπερας. Αλλά και στο πεδίο της «κανονικής» όπερας το έργο του  Ermelinde θεωρείται από τα αριστουργήματα του 18^ου αιώνα.

Ο Φιλιντόρ άνηκε σε μουσική οικογένεια και στα 6 του χρόνια ήταν ήδη μέλος της χορωδίας του Σαπέλ Ρουαγιάλ στις Βερσαλίες. Ήταν μόλις 11 ετών όταν παίχθηκε δημόσια η πρώτη του σύνθεση.

Παράλληλα ήταν ένας σκακιστής έναν αιώνα και πλέον (κυριολεκτικά) μπροστά από την εποχή του.

Ο Φιλιντόρ έμαθε σκάκι επισκεπτόμενος το θρυλικό Καφέ ντε λα ρεζάνς, το οποίο εκτός των άλλων αποτελούσε σκακιστικό στέκι ως τις αρχές του 20^ου αιώνα. Εκτός των γνωστών σκακιστών που έχουν παίξει σκάκι εκεί (όλοι οι μεγάλοι Γάλλοι σκακιστές της εποχής και επίσης οι Άντερσεν, Μόρφι, Στάμα, Χάρβιτς, Κιζερίτσι κτλ) παρτίδες σκακιού έπαιζαν εκεί και οι Γάλλοι φιλόσοφοι (Ντιντερό, Ρουσσώ, Βολταίρος κ.α.).  Το καφέ λειτουργούσε από το 1688, στέκι δε των Γάλλων σκακιστών έγινε από το 1740. Δάσκαλος του Φιλιντόρ στο καφέ υπήρξε ο Λεγκάλ. Σύντομα όμως ο Φιλιντόρ έδειξε ότι είχε μια ανώτερη κατανόηση του παιχνιδιού από τον δάσκαλο του και όχι μόνο.

Το σύγγραμμα του Φιλιντόρ «Ανάλυση του παιχνιδιού του σκακιού» 

 Ήταν ο πρώτος στρατηγικός παίχτης. Στο σύγγραμμα του παρουσίασε τις πρώτες αρχές του στρατηγικού παιχνιδιού. Και μόνο η ρήση του «τα πιόνια είναι η ψυχή της παρτίδας» σε μια εποχή που όλοι προσπαθούσαν να τα ξεφορτωθούν για …να μην εμποδίζουν τα κομμάτια (!) δείχνει πόσο διαφορετικά έβλεπε το παιχνίδι. Ο Φιλιντόρ συνέχισε, παραδίνοντας μας τα πρώτα μαθήματα περί πιονοδομής. Έγραφε χαρακτηριστικά ότι ο καθορισμός της θέσης προκύπτει από την τοποθέτηση των πιονιών και γι’ αυτό πρέπει να είμαστε προσεχτικοί με τις κινήσεις τους. Στιβαρός σχηματισμός πιονιών και πίσω απ’ αυτά να αναπτυχθούν τα κομμάτια! Οι πρώτες αρχές του ποζισιονέλ παιχνιδιού, εμφανίστηκαν στο δικό του βιβλίο. Και όχι μόνο ότι αφορά τις πιονοδομές. Η έννοια της στρατηγικής θυσίας κάνει επίσης για πρώτη φορά την εμφάνιση της στο σύγγραμμα του μεγάλου Γάλλου καθώς και άλλες στρατηγικές έννοιες όπως ο «καλός» και ο «κακός» αξιωματικός. Φυσικά ήταν η πρώτη προσπάθεια και ο Φιλιντόρ μόνος και αβοήθητος δεν μπόρεσε να αναλύσει σε βάθος τις ιδέες του. Ήρθε όμως το πλήρωμα του χρόνου και αρχικά ο Μόρφι με το παιχνίδι του και κατόπιν ο Στάινιτς με τις θεωρίες του, συστηματοποίησαν αυτές τις αρχές και τις προχώρησαν σε βάθος. Ο Φιλιντόρ ήταν τόσο μπροστά που οι σύγχρονοι του, αλλά και νεότεροι ενώ γοητεύθηκαν από τις ιδέες του δεν μπορούσαν να τις κατανοήσουν πλήρως. Ταξίδευε επίσης αρκετά συχνά και ιδίως στο Λονδίνο. Εκεί νίκησε όλους τους ισχυρούς Άγγλους σκακιστές και τους επηρέασε με τις ιδέες του. Και επειδή στο Λονδίνο δεν ήταν τόσο ισχυρή η μουσική φήμη του, τον θεωρούσαν πρωτίστως σκακιστή, ενώ στη Γαλλία δεν έπαψε να θεωρείται πρώτα και κύρια μουσικός. Πολλοί Γάλλοι παίχτες, παρότι δεν κατανόησαν σε βάθος τις ιδέες του, σχημάτισαν έναν κύκλο γύρω του, και έτσι προέκυψε η Γαλλική σχολή, πρόδρομος της Αγγλικής αλλά και της κλασικής σχολής του Στάινιτς και αντίποδας από κάθε άποψη της ρομαντικής σχολής και της Ιταλικής σχολής της Μόντενα, για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω. Οι πιο επιφανείς σκακιστές της Γαλλικής σχολής εκτός από τον ίδιο τον Φιλιντόρ φυσικά, ήταν οι Λεγκάλ, Ντεσαπέλ, Λα Μπουρντοναί και Σαιν Αμάν. Το σύγγραμμα του Φιλιντόρ «Ανάλυση του παιχνιδιού του σκακιού» συνεχίζει να εκδίδεται μέχρι σήμερα και έχει ξεπεράσει τις 100 εκδόσεις.

άμυνα Φιλιντόρ

Υπάρχει επίσης ένα άνοιγμα που φέρει το όνομα του, η "άμυνα Φιλιντόρ" (1.e4 e5, 2.Nf3 d6).

Τα πρώτα «ψήγματα» στρατηγικής του παιχνιδιού είχαν κάνει την εμφάνιση τους και είχαν δημιουργήσει τις πρώτες ρωγμές στον ρομαντικό τρόπο αντίληψης του σκακιού. Ωστόσο ήταν ακόμη πολύ νωρίς για να επικρατήσουν ολοκληρωτικά. Μια νέα σχολή από την γειτονική Ιταλία, η Ιταλική σχολή ή σχολή της Μόντενα ερχόταν να δώσει νέα πνοή στα ρομαντικά ιδεώδη. Σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι ιδέες του Φιλιντόρ ήταν πολύ μπροστά από την εποχή, ήταν φυσικό να μην έχει έρθει το πλήρωμα του χρόνου ακόμα για μια συστηματική προσέγγιση του στρατηγικού παιχνιδιού. Οι θυσίες και οι θυελλώδεις επιθέσεις χωρίς να συντρέχουν οι προϋποθέσεις από την τοποθέτηση των κομματιών στη σκακιέρα συνέχισαν να επικρατούν για αρκετά χρόνια ακόμα. Τα πιόνια και τα κομμάτια συνέχισαν να θυσιάζονται άκριτα. Ο Φιλιντόρ και η Γαλλική σχολή όμως, είχαν ανοίξει ένα μικρό μονοπάτι. Δεν θα αργούσε να γίνει λεωφόρος.

Μερικές παρτίδες του Φιλιντόρ:
Στην παρακάτω παρτίδα ο Φιλιντόρ παίζει "τυφλό σκάκι", καθώς και σ' αυτόν τον τομέα ήταν από τους πρωτοπόρους.
http://www.chessgames.com/perl/chessgame?gid=1257922

http://www.chessgames.com/perl/chessgame?gid=1257921

Δείγματα από την μουσική του:

http://www.youtube.com/watch?v=HLJvJT0Z7A0

http://www.youtube.com/watch?v=5S-1U...eature=related

                                                                       (συνεχίζεται)